KERTAS KERJA
SEJARAH PERKEMBANGAN PENDIDIKAN ISLAM DI TANAH MELAYU
Oleh:
Kassim Thukiman
Universiti Teknologi Malaysia
Skudai, Johor Bahru
Rohaya A. Razak
Institut Pendidikan Guru Malaysia
KampusTemenggong Ibrahim
Johor Bahru
Pengenalan
Dalam bidang ilmu pengetahuan, orang Melayu telah mencapai tamadun yang tinggi. Pencapaian ini ditandai dengan kesungguhan orang-orang Melayu untuk menuntut ilmu. Hal ini tentunya dikaitkan dengan agama Islam yang dianuti oleh orang Melayu yang menggalakkan umatnya untuk menuntut ilmu pengetahuan. Pada peringkat awal, proses pembelajaran berlaku di masjid, surau dan madrasah. Proses pembelajaran ini dikenali sebagai pembelajaran al-Quran. Namun begitu, kepentingan ilmu pengetahuan telah menyebabkan wujudnya sistem pendidikan yang dibangunkan secara beransur-ansur. Sistem pendidikan ini mula dikesan di Patani yang mengasaskan sistem pendidikan pondok. Sistem ini berkembang ke selatan termasuklah Kedah, Pulau Pinang, Kelantan dan Terengganu. Sementara itu, sistem pendidikan madrasah juga ditubuhkan di Tanah Melayu bermula pada awal abad ke-20. Sistem pendidikan madrasah ini bermula di Singapura dan seterusnya berkembang ke pantai barat Tanah Melayu. Namun begitu, Johor mempunyai keunikannya yang tersendiri. Selain sistem pendidikan vernakular yang diwujudkan oleh kerajaan British, kerajaan negeri Johor juga mempunyai dasar pendidikannya yang tersendiri iaitu sistem pendidikan agama. Hal ini menyebabkan Johor dikatakan pengasas kepada sistem pendidikan formal yang bertunjangkan pendidikan duniawi dan ukhrawi.
Perkembangan Awal
Pembentukan tamadun awal di Nusantara mempunyai kaitan dengan pembangunan ilmu pengetahuan. Kerajaan Srivijaya, Aceh dan Melaka menggambarkan keadaan tersebut. Justeru itu, kita dapati bahawa sejak sekian lama penduduk Tanah Melayu juga mementingkan ilmu pengetahuan. Tradisi ini begitu ketara pada zaman Kesultanan Melayu, yang mana pihak istana amat menghormati golongan ilmuan (ulama) dan memartabatkan kitab-kitab yang dikarang atau dibawa dari luar. Golongan ulama yang memainkan peranan penting dalam penyebaran agama Islam ke rantau ini begitu dihormati. Kedudukan dan martabat mereka dalam hirarki sosial juga meningkat. Hubungan yang akrab dengan pihak istana dan rakyat telah membolehkan ajaran agama Islam dapat diterima, dipelajari dan difahami dengan berkesan. Sehubungan dengan itu, banyak kitab dikarang oleh para ulama. Tulisan jawi yang merupakan asas pengajian al-Qur’an juga digunakan secara meluas dalam bidang ilmu, pengkaryaan (penerbitan) dan pentadbiran. Pendidikan al-Qur’an juga berkembang dengan pesat. Bahasa Melayu yang merupakan bahasa lingua franca di Asia Tenggara banyak meminjam istilah-istilah daripada bahasa Arab. Majalah Ahkam Johor yang merupakan undang-undang Islam Johor telah menggunakan bahasa Arab sepenuhnya. Undang-undang tersebut telah dipinjam dari kerajaan Uthmaniyyah di Turki.
Pada peringkat awal, pendidikan orang Melayu lebih banyak berorientasikan pendidikan agama. Tumpuan diberikan kepada pengajaran dan pembelajaran al-Qur’an. Ini disebabkan al-Qur’an adalah merupakan sumber rujukan dan sumber ilmu pengetahuan bagi orang Islam. Kaedah pendidikan yang digunakan begitu informal, dijalankan di rumah, surau, madrasah dan masjid. Kemudian, terdapat sistem pendidikan pondok sebagai pusat pembelajaran dan tempat tinggal pelajar (Awang Had Salleh, 1977). Suasana pendidikan pondok pula begitu subur di Kelantan, Terengganu dan Kedah. Pelajar-pelajar diajar kemahiran asas untuk pandai menulis, membaca dan mengira. Ini membolehkan mereka berupaya membaca dan memahami isi kandungan al-Qur’an. Justeru itu, secara tidak langsung mereka juga mempelajari bahasa Arab (Khoo Kay Kim, 1980).
Pendidikan Madrasah
Akibat daripada dasar pendidikan British yang bersifat sekular, timbul tindak balas dalam kalangan para ulama untuk memikirkan cara membangunkan sistem pendidikan agama yang moden. Mereka telah mengasaskan sistem pendidikan madrasah yang menggabungkan kurikulum pendidikan agama dan pendidikan moden. Sistem pendidikan ini dikatakan mampu untuk mengawal dan menjadi benteng akidah umat Islam. Ini menunjukkan betapa golongan ulama bukanlah seperti yang sering dianggap sebagai konservatif dan tradisional. Sebaliknya, mereka begitu dinamik untuk memberi idea dan fikiran untuk membangunkan bangsa dalam segala lapangan kehidupan iaitu ekonomi, politik dan sosial. Antara madrasah yang pernah ditubuhkan ialah:
• Singapura (Madrasah Al-Iqbal Al-Islamiyyah pada 1907)
• Melaka (Madrasah Al-Hadi)
• Pulau Pinang (Madrasah Al-Masyhur Al-Islamiyyah dan Al-Masriyah)
• Perlis (Madrasah Al-Alawiyyah, Arau)
• Kedah (Madrasah Hamidiyah, Alor Star)
• Perak (Madrasah Idrisiah, Kuala Kangsar & Il-Ihya Assyarif, Gunung Semanggol)
• Johor (Madrasah Al-Attas, Johor Bahru dan Madrasah Haji Taib, Muar)
• Pahang (Madrasah Al-Attas, Pekan dan Temerloh)
Pendidikan madrasah telah mencetuskan pembaharuan dalam masyarakat Melayu. Antaranya ialah:
• mereka membangunkan umat Islam tanpa meninggalkan syariat agama.
• munculnya golongan agama dan pedagang yang berjihad untuk membangunkan sistem pendidikan di kalangan orang Melayu.
• sistem pendidikan ini telah mendapat sokongan dari sultan-sultan.
• idea dan pemikiran yang lebih meluas untuk membangunkan bangsa Melayu dalam bidang politik, ekonomi dan sosial.
• melahirkan golongan pemikir dan pejuang dalam usaha untuk membebaskan Tanah Melayu daripada belenggu penjajahan.
Sebenarnya, sekolah agama dalam bentuk sistem pondok dan madrasah juga telah berjaya melahirkan golongan ulama. Pada awal abad ke-20, mereka dikenali sebagai Kaum Muda. Antara ulama yang terkenal ialah:
• Syeikh Tahir Jalaludin Al-Azhari
• Syed Sheikh Al-Hadi
• Syeikh Mohd. Salim al-Khalali
• Haji Abbas Mohd. Taha
• Syeikh Abdullah Maghribi dan lain-lain
Mereka telah memainkan peranan penting untuk menyedarkan dan menggalakkan orang Melayu untuk mendapatkan pendidikan yang lebih tinggi. Golongan ulama berpendapat hanya menerusi pencapaian pendidikan, proses mobiliti sosial dapat dicapai dan seterusnya menyumbang kepada pembangunan umat Islam, khususnya dalam kalangan orang Melayu. Bersesuaian dengan tuntutan zaman, orang Melayu juga digalakkan untuk mempelajari pendidikan Islam dan moden. Ini dikaitkan dengan matlamat akhir kehidupan iaitu mencapai kejayaan di dunia dan akhirat. Golongan ulama juga turut menyumbang dalam membetulkan dimensi pemikiran orang Melayu iaitu konsep pembangunan yang luas, menyeluruh dan bersepadu. Hal ini termasuklah pembangunan ekonomi, sosial, siasah, undang-undang, kebudayaan dan sebagainya. Perjuangan untuk memartabatkan golongan wanita juga tidak dikesampingkan. (William R. Roff, 1980)
Surat khabar dan majalah diterbitkan untuk dijadikan wadah penyebaran ilmu dan maklumat seperti:
• Al-Imam
• Neraca
• Cahaya
• Saudara
• Al-Ikhwan
• Pengasuh
Sistem pendidikan pondok yang berasal dari Patani, telah berkembang dengan pesat di Kelantan, Terengganu dan Kedah pada abad ke-19. (Kassim, 2002:50-52) Walaupun dikritik kerana prasarana yang daif dan tertumpu kepada subjek agama semata-mata, tetapi sekolah pondok berjaya melahirkan golongan ulama yang menyumbang kepada kemajuan orang Melayu. Antara tokoh ulama yang tersohor termasuklah Tok Kenali, Tok Ku Syeikh Abdul Malek, Tuan Tabal, Haji Wan Musa dan ramai lagi.
Dasar Pendidikan British
Kesimpulan awal untuk menunjukkan dasar pendidikan British boleh disandarkan kepada pernyataan Steinberg iaitu “dalam kesibukan aktiviti ekonomi yang berlaku terutamanya pada waktu permulaan pemerintahan British, kehidupan orang Melayu tidak disentuh. Pihak penjajah merasakan tidak perlu menyerapkan orang-orang Melayu sama ada dalam perusahaan, perlombongan dan perladangan. Dakwaannya adalah tidak ramai orang Melayu yang bersedia untuk bekerja sebagai buruh dalam suatu sistem yang baru di negara mereka”. Ini menunjukkan dasar pendidikan British hanyalah sebagai pelengkap kepada dasar utama penjajah iaitu dasar pecah dan perintah. Justeru itu, British sangat menggalakkan sistem pendidikan vernakular. Dasar pendidikan British bukan bertujuan untuk mengangkat martabat penduduk, tetapi sekadar memenuhi ‘tanggungjawab sosial’ yang paling minimum. Ini boleh dilihat berdasarkan peruntukan kewangan yang sedikit, infrastruktur yang teruk, guru-guru tidak terlatih dan matlamat pendidikan itu sendiri yang begitu rendah.
Sekolah Melayu
Perkembangan sekolah Melayu tidaklah begitu memberangsangkan. Hal ini tentunya mempunyai kaitan dengan dasar pendidikan British yang membenarkan pendidikan yang paling minimum. Dasarnya cukup jelas iaitu sekadar mengurangkan kadar buta huruf dalam kalangan orang Melayu, di samping mengekalkan status quo orang Melayu sebagai petani dan nelayan. Ini bukanlah merupakan suatu perkara yang ganjil dan pelik, kerana di mana-mana pun pihak penjajah tidak akan sekali-kali memajukan pendidikan dalam kalangan golongan peribumi. Mereka bimbang sekiranya sistem pendidikan golongan peribumi dimajukan akan menjadi penghalang (set-back) kepada pihak penjajah untuk mengekalkan kuasa dan cengkamannya di tanah jajahan.
Menurut Awang Had Salleh (1980:5), terdapat 232 buah sekolah Melayu untuk murid-murid lelaki dan 34 buah sekolah untuk murid perempuan pada tahun 1907. Kewujudan sekolah-sekolah ini menggambarkan tentang kesedaran orang Melayu dalam mendapatkan pendidikan. Namun begitu, peluang bagi murid-murid perempuan masih kecil. Ini mempunyai kaitan dengan pemikiran orang Melayu yang masih mengutamakan orang lelaki berbanding kaum perempuan. Suatu lagi penjelasan ialah bilangan orang Melayu dalam sekolah Melayu masih kurang berbanding dengan mereka yang mendapatkan ilmu pengetahuan dalam bidang agama. Justeru itu, sekolah agama lebih mendapat sambutan. Hal ini juga ada kaitan dengan sesetengah pemikiran orang Melayu yang menyatakan sekolah Melayu menghasilkan pendidikan sekular. Istilah ini sangat ditakuti oleh orang Melayu yang rata-rata begitu kuat dengan ajaran agama Islam.
Perkembangan sekolah Melayu juga berbeza-beza mengikut negeri. Negeri-negeri Selat yang merupakan tanah jajahan British telah mempunyai Nazir Sekolah-sekolah pada tahun 1872. Manakala bagi Negeri-negeri Melayu Bersekutu, mereka hanya mempunyai Nazir Sekolah-sekolah pada tahun 1897. Sebenarnya, jawatan Nazir adalah sangat penting untuk memantau dan memastikan pentadbiran dan pengurusan sekolah, kemudahan sekolah, bilangan guru yang terlatih dan perkembangan kurikulum pendidikan. Pertumbuhan dan perkembangan pendidikan adalah tidak seimbang mengikut negeri-negeri. Johor dikatakan adalah negeri yang beruntung disebabkan sultan mempunyai hubungan akrab dengan British. Pada tahun 1913, di Johor terdapat 56 buah sekolah Melayu dan meningkat kepada 68 buah pada tahun 1914. Jelasnya negeri-negeri yang majoritinya orang Melayu, penjajah British tidak berminat untuk membangunkan sistem pendidikan.
• 1897, terdapat sebuah sekolah di Kedah khusus untuk anak lelaki para pembesar negeri.
• 1910, terdapat 20 buah sekolah dan 1911, meningkat kepada 29 buah sekolah di Kedah
• 1903, sekolah Melayu pertama di Kelantan
• 1915, sekolah Melayu pertama di Terengganu
• 1878, Maktab Melayu ditubuhkan di Singapura di bawah seliaan Reverend J. Keasberry dengan peruntukan tahunan sebanyak $2,400 yang hanya memberi latihan untuk Bahasa Melayu dan Bahasa Inggeris.
• 1895, maktab tersebut ditutup.
• 1900, sebuah maktab latihan perguruan ditubuhkan di Melaka
• Ada sebuah maktab di Taiping, tetapi usianya 2 tahun sahaja.
• 1913, sebuah maktab dibangunkan di Matang, Perak.
• 1922, SITC, Tanjung Malim ditubuhkan menggantikan Maktab Melaka dan Matang di Perak.
Semasa menjajah negara ini, British mengamalkan dasar dualisme dalam bidang pendidikan untuk orang Melayu. Bagi rakyat kebanyakan terutama di luar bandar, mereka mendirikan sekolah vernakular Melayu yang dibuat secara minimum atau ala-kadar sahaja. Penjajah British memberi layanan yang berbeza (diskriminasi) dalam bidang pendidikan untuk orang-orang Melayu. Untuk anak-anak kelas bangsawan, mereka dilayan begitu istimewa di MCKK (1905). Manakala bagi anak-anak kelas bawahan (petani dan nelayan), tempat mereka yang paling sesuai ialah SITC (1922). Dasar pendidikan British sekadar untuk mengurangkan kadar buta huruf dalam kalangan orang Melayu. Sebab itu, penubuhan SITC sekadar untuk menampung keperluan guru-guru yang dihantar ke sekolah-sekolah Melayu, bagi mengajar anak-anak Melayu dan mengekalkan status quo mereka sebagai nelayan dan petani yang lebih cerdik sedikit daripada ibu bapa mereka. Jelasnya, pendidikan sekolah tidak dapat meningkatkan mobiliti sosial di kalangan orang Melayu.
Emily Sadka pernah menghuraikan sekolah Melayu seperti berikut:
• dari segi prasarana, sekolah-sekolah Melayu adalah begitu daif dan buruk.
• guru-gurunya juga tidak terlatih.
• gaji guru yang rendah.
• mereka terpaksa mengajar empat darjah dalam suatu masa dalam sebuah sekolah yang hanya mempunyai sebuah bilik darjah.
• lulusan sekolah Melayu sukar untuk mencapai mobiliti sosial yang lebih tinggi.
Penubuhan SITC diibaratkan sebagai “senjata makan tuan”. Hal ini disebabkan pengelompokan orang-orang Melayu kelas bawahan telah menyatukan pemikiran mereka dan menimbulkan kesedaran politik yang mendalam di kalangan orang Melayu. Golongan guru yang dihasilkan oleh SITC telah menggerakkan kesedaran politik dengan menubuhkan Kesatuan Melayu Muda (KMM) pada tahun 1937 yang dipimpin oleh Cikgu Ibrahim Haji Yaakob. Majalah Guru telah diterbitkan untuk menyebarkan idea perjuangan. Penubuhan KMM bertujuan untuk menentang penjajahan British, menentang raja-raja Melayu yang bersekongkol dengan penjajah British dan memperjuangkan kemerdekaan Tanah Melayu dan bersatu bersama Indonesia (William R. Roff, 1980). Peranan SITC sebagai wadah perjuangan politik orang Melayu turut disertai oleh golongan wartawan dan pelajar-pelajar lulusan Maktab Teknik Kuala Lumpur dan Maktab Pertanian Serdang. Pada tahun 1931, gerakan ‘pembersihan’ di SITC telah dijalankan oleh pentadbiran kolonial British. Antara tindakan yang diambil ialah memberhentikan perkhidmatan pengetua SITC O.T. Dussek, Zainal Abidin Ahmad (Za’ba) dipindahkan ke Singapura, Harun Aminurrashid dipindahkan ke Brunei dan Abdul Hadi Hassan dipindahkan ke Kelantan. Tindakan kolonial ini, walaupun tidak memadamkan kesedaran nasionalisme dalam kalangan orang Melayu, tetapi telah menjejaskan perkembangannya.
Bagi anak-anak golongan bangsawan, kerajaan British melayan mereka dengan cukup istimewa. Sistem pendidikan mereka diasingkan daripada anak-anak rakyat biasa. British telah mendirikan Maktab Melayu Kuala Kangsar (MCKK) pada tahun 1905. MCKK menyamai sekolah diraja untuk anak-anak golongan bangsawan di London. Tujuan utama penubuhan MCKK adalah “sebagai sebuah institusi pendidikan yang berkaitrapat dengan satu objektif politik, untuk memberikan bakal-bakal sultan, ketua-ketua Melayu dan golongan bangsawan tradisional satu pendidikan Inggeris yang sesuai yang dapat menyediakan mereka untuk mengambil bahagian dalam pentadbiran kerajaan British”. Namun begitu, pada hakikatnya lulusan dari MCKK bukanlah diberikan kedudukan perjawatan yang paling tinggi (Malayan Civil Service), sebaliknya mereka hanya ditempatkan sebagai Malay Administrative Service (MAS). (Khasnor Johan, 1982) Kebanyakan lulusan MCKK sangat kurang menyertai kegiatan politik kerana perkara itu dianggap sensitif dan boleh menggugat kedudukan takhta di istana. Kebanyakan mereka hanya menyertai persatuan-persatuan Melayu negeri untuk membangunkan bangsa Melayu menerusi pencapaian pendidikan. Walaupun dasar diskriminasi pendidikan ini dikritik dan ditentang hebat oleh pejuang-pejuang kemerdekaan, namun ada juga yang menghargainya. Salah seorang Ahli Lembaga Pengelola MCKK, Yang Dipertuan Besar Negeri Sembilan pernah menyatakan bahawa “I do not like the idea of the children of rajas and chiefs sitting in school side by side with the children of people who were once our slaves”. (Adnan Haji Nawang, 1994:5)
Sekolah Inggeris
Penjajah British memang mengalakkan penubuhan sekolah-sekolah Inggeris di kawasan bandar. Kebanyakan sekolah ini dibiayai oleh London Missionary Society. Mereka menggunakan pendidikan sebagai alat utama untuk menyebarkan agama Kristian di Tanah Melayu. Sekolah Inggeris dimulai dengan penubuhan Peang Free School pada tahun 1816. Pendidikan Inggeris telah mendapat sambutan hebat dalam kalangan penduduk Bandar terutamanya orang Cina dan sedikit orang India dan orang Melayu. Pendidikan Inggeris mempunyai nilai ekonomi terutama menyertai sektor pekerjaan kerajaan yang baik-baik. Kemasukan pelajar ke sekolah Inggeris bergantung kepada kemampuan ekonomi kerana setiap pelajar dikenakan bayaran yuran yang tinggi. Ini menjejaskan peluang dalam kalangan orang Melayu dan India. Faktor demografi juga menyebabkan orang Melayu dan India kurang menyertai sistem pendidikan Inggeris. Bagi masyarakat Melayu, kebanyakan mereka begitu bimbang dengan akidah agama Islam sekiranya anak-anak dimasukkan ke sekolah Inggeris.
Perkembangan Sekolah Agama di Johor
Sejarah awal penubuhan bahagian pendidikan, Jabatan Agama Johor secara tepat tidak dapat dikenal pasti. Namun pada tahun 1895, terdapat sebuah jabatan khas yang dikenali sebagai Pejabat Pelajaran dan Cetak Kerajaan untuk mengurus dan mengawal sekolah-sekolah di negeri Johor yang diterajui oleh Ketua Pejabat Pelajaran dan Cetak Kerajaan. Pada masa ini, bidang pelajaran diketuai oleh Datuk Bentara Dalam Muhammad Ibrahim Munsyi dan kerani besarnya ialah Syed Alwi al-Kudsi. Menurut Fawzi Basri (1984:17), pendidikan al-Quran merupakan pendidikan asas dalam kalangan orang Melayu di Johor. Kemudiannya, Kerajaan Johor mula menyelaras institusi pendidikan tersebut. Sehingga tahun 1913, ia menjadi sebuah institusi pendidikan yang formal dikenali sebagai ”Sekolah Quran dan Kitan” dan kemudiannya menjadi ”Sekolah Agama Kerajaan”. Sehingga 1 Mac 1928, Sekolah Agama Kerajaan telah diletakkan di bawah kelolaan dan pentadbiran Jabatan Pelajaran Johor.
Pada zaman penjajahan British, pendidikan anak-anak Islam diletakkan di bawah pentadbiran Majlis Agama Islam dan Adat Istiadat Melayu Johor. Pada tahun 1883 telah direkodkan kewujudan sekolah orang Melayu di Pengerang dan Bandar Kota Tinggi. Terdapat juga catatan tentang bilangan guru di zon Johor Utara yang berpusat di Muar seramai 7 orang guru dan seorang Guru Besar, di zon Johor Selatan yang berpusat di Johor Bahru seramai 18 orang guru dan zon Johor Tengah yang berpusat di Batu Pahat seramai 3 orang guru. Jabatan ini telah dikenali dengan nama Jabatan Pelajaran dan Cetak Kerajaan sehingga tahun 1895. (Abu Bakar Selamat, 2008)
Kesan daripada penguatkuasaan undang-undang bertulis yang dinamakan Undang-undang Tubuh Kerajaan Johor 1895 fasal 28, maka satu rombakan besar bagi menstruktur semula jemaah menteri dalam kerajaan Johor telah dibuat. Hasil daripada perubahan tersebut, pentadbiran pelajaran telah digabungkan bersama pentadbiran agama dengan ditubuhkan Jabatan Agama dan Pelajaran dan Yang Amat Mulia Ungku Muhd. Khalid dan telah diperkenan oleh DYMM Sultan Johor sebagai Yang Dipertuanya.
Jabatan Agama dan Pelajaran ini telah bertindak sebagai sebuah kementerian kerana salah seorang ahli jemaah menteri (exco) kerajaan Johor pada masa itu adalah Yang Dipertua Jabatan Agama dan Pelajaran.
Pada tahun 1906, Bahagian Pelajaran termasuk pelajaran Sekolah Koran (al-Quran) telah dipisahkan menjadi sebuah jabatan yang terasing. Sejak daripada itu, ia telah berjalan sendirian dan lebih mengkhusus kepada bidang pendidikan semata-mata bagi mengurus Sekolah Melayu di sebelah pagi dan sekolah al-Quran di sebelah petang di bangunan yang sama. Pada awal abad ke-20, sekolah agama telah berkembang dengan pesat di negeri Johor, walaupun terpaksa menumpang di bangunan sekolah-sekolah Melayu. Pada tahun 1906, terdapat lapan buah sekolah agama di Muar (Fawzi Basri, 1984:17).
Pengurusan sekolah agama oleh pihak kerajaan negeri telah mendapat perhatian daripada baginda sultan. Pada tahun 1918, Sultan Ibrahim telah bertitah supaya Sekolah al-Quran (Sekolah Agama Kerajaan sebelah petang) ini diberi perhatian dan diurus dengan baik.
Ura-ura untuk merubah pendidikan agama untuk diletakkan di bawah seliaan Jabatan Agama telah disuarakan sekitar tahun 1927 dan gesaan semakin kuat ni apabila Penguasa Pelajaran di Jabatan Pelajaran ini diketuai oleh orang Inggeris pada tahun 1933 iaitu Cheeseman. Namun cadangan ini tidak berjaya dilaksanakan sepenuhnya.
Pada masa yang sama, satu jawatankuasa telah dibentuk bagi mengawal pelajaran sekolah agama iaitu Jemaah Jawatankuasa Pelajaran Agama yang diketuai oleh Yang Dipertua Jabatan Agama Johor, manakala hal ehwal pejabat masih kekal di bawah pentadbiran Penguasa Pelajaran.
Pentadbiran sekolah agama telah berjalan dengan baik seiring dengan perkembangan sekolah Melayu sehingga berlaku peristiwa yang menjadi sejarah hitam iaitu Perang Dunia Kedua antara tahun 1941 hingga 1945. Dalam tahun-tahun penjajahan Jepun, pejabat pelajaran agama dan banyak sekolah agama yang terpaksa ditutup sementara dan ada yang rosak kerana dijadikan markas tentera kotai Jepun. Mata pelajaran agama hanya diajar di sekolah-sekolah vernakular.
Apabila Jepun menyerah diri dan pihak komunis berleluasa, maka pihak British telah kembali ke Tanah Melayu termasuk di Johor. Sekali lagi pentadbiran pendidikan agama dikepalai oleh orang Inggeris. Semangat patriotik masyarakat Melayu yang banyak diterapkan di sekolah agama dan di sekolah rakyat terus membara untuk memperjuangkan maruah agama dan bangsa. Desakan kuat supaya pentadbiran sekolah agama ini dipisahkan seluruhnya daripada pentadbiran Jabatan Pelajaran seterusnya digabungkan dengan Jabatan Agama demi kesinambungan agama Islam itu sendiri.
Akhirnya, pada tanggal 16 Mac 1947 Pendidikan Agama telah dipersetujui untuk diserahkan kepada Jabatan Agama Johor. Walau bagaimanapun, perpindahan secara rasmi telah dibuat pada tarikh 1 Julai 1947. Ini menandakan satu era baru bagi pentadbiran pelajaran agama di negeri Johor hingga ke hari ini.
Perundangan
Undang-undang Tubuh Kerajaan Johor 1895 meletakkan proses pemodenan dan kemajuan pelajaran terus berkembang dengan pesat di bawah pemerintahan Sultan Ibrahim. Pada tahun 1918, baginda Tuanku Sultan Ibrahim Sultan Johor bertitah berdasarkan Enakmen 1902:
(1) Hendaklah sekalian rakyat dan tiap-tiap orang yang ada duduk dalam perintah Johor ini daripada sebarang bangsa pun menghantarkan sekelian anak-anak laki-laki yang cukup umurnya 7 tahun masuk belajar ke dalam sekolah Kerajaan tiap-tiap hari yang lain daripada kelepasan ialah dimana-mana ada sekolah Melayu, Quran atau Inggeris atau Cina.
(2) Ialah masa dan umurnya itu dari 7 tahun sehingga 16 tahun selagi belum mendapat kesempurnaan wajiblah tetap dan kekal belajar mereka itu dalam sekolah yang tersebut.
(3) Adalah bertanggung wajib bagi menghantar kanak-kanak ke sekolah ini ialah bapa atau emak atau wali atau sebarang waris kanak-kanak itu,
(4) Barangsiapa daripada yang tersebut di atas ini wajiblah di atas ibu bapa kanak-kanak itu menanggung keberatan dengan disaman akan mereka itu dan dihukum denda RM 25,00 atau jel sehingga 3 bulan mereka itu serta dikuatkan kanak-kanak itu masuk belajar ke dalam sekolah yang tiada boleh tidak selama-lamanya bagaimana yang tersebut dengan tetap rajin dan usaha. Maka kanak-kanak yang tiada masuk belajar ke dalam sekolah dimana ada bersekolah itu niscaya ditangkap polis akan mereka itu dan dihukum. (Rahimah Abd. Aziz dan Rahmat Saripan, 2002:56-57)
Sekolah Agama
Pada tahun 1872, wujud pengasingan Sekolah Melayu dengan sekolah aliran agama (sekolah Arab/Quran/agama) yang beroperasi pada sebelah petang.
• 1860-an: Madrasah Haji Soleh, Parit Sakai, Muar telah dibuka.
• 1883: Sekolah Agama pertama dikenali Sekolah Kitab di Tanjung Surat, Penggerang, Kota Tinggi.
• 1898: Sekolah Sayyid Muhamad Al-Saggof
• 1901: Sekolah Agama Seri Kopi
• 1918: Sekolah Al-Quran
• 1920: Sekolah Kitab
Sekolah Menengah
• 1922: Madrasah Al-Attas di Wadi Hana dibangunkan oleh Al-Marhum Habib Hassan Al-Attas. Beliau juga mengasaskan madrasah yang sama di Pekan dan Temerloh, Pahang.
• 1960: Maahad Johor
• 1946: Madrasah Arabiah, Kluang
• 1988: Sek. Men Agama Kerajaan Johor
Antara madrasah yang ditubuhkan di Johor:
i. 1860-an – Madrasah Haji Salleh (Haji Salleh bin Puasa) di Parit Sakai, Jalan Abd. Rahman, Muar Johor.
ii. Pada tahun 1870-an, sebuah sekolah yang mengajar pendidikan agama telah dibuka iaitu Madrasah Ambong Leman (Sulaiman bin Hashim bin Penghulu Ibrahim) di kurikulumnya mempunyai pelajaran agama, kira-kira dan jawi. Pada 1883, Sekolah Ambong Leman telah diambil kerajaan oleh kerajaan Johor dan dinamakan Sekolah Melayu Padang. (Md. Akbal, 2002:190)
Tempoh 1921-1940
iii. Madrasah Abdul Aziz Shaimi di Johor Bahru
iv. Madrasah al-Tambrin Nuddin Biharati di Buluh Kasap, Segamat diasaskan pada 1928 oleh Dato’ Abdullah Mahat.
v. Madrasah al-Khairiah di Bandar Penggaram
vi. Madrasah Arab di Bagan, Batu Pahat
vii. Madrasah al-Tarbiyyah al-Islamiyyah, Parit Raja (disebut juga Sekolah Arab Parit Raja) pada 6 Jun 1941. Tanah milik Hají Nawawi Haji Mohamad Ali.
viii. Madrasah Hají Taib (Penghulu Ají Taib) di Parit Jamil, Muar. Sheik Tahir Jalaluddin pernah jadi pengetuanya. Zabha dan Pak Sako juga pernah menjadi guru. Melahirkan tokoh pejuang kemerdekaan iaitu Penghulu Hají Muhammad Hají Taib dan Dr. Hamzah Hají Taib (Kesatuan Melayu Johor)
ix. Madrasah Khairiah di Bandar Maharani Muar
x. Madrasah Maharani al-Islamiah, Muar dibuka pada 18 Dis. 1940. Dirasmikan oleh Sahibul Fadilah Syed Alwi al-Hadad, Mufti kerajaan Johor. Sekolah ini dibuka lebih awal pada 1938.
xi. Madrasah Anizatul Khairiah di Batu Pahat dibuka pada 1936.
xii. Sekolah Agama Bahasa Arab Kampung Tengah (1 ½ batu dari bandar Segamat) dibuka pada 17 Sept. 1945. Dikelolakan oleh nazirnya Hají Muhammdon Husein. Pada Dis. 1946, sekolah diserahkan lepada Pakatan Islam Segamat. Tapak sekolah dipindahkan ke Surau Batu Hampar pada 7 Januari 1949.
Di Muar, terdapat sebuah pertubuhan sukarela yang matlamat utamanya adalah untuk menyemarakkan sistem pendidikan agama dan penyebaran dakwah Islamiyyah di daerah tersebut. Lujnah Pengembang Pelajaran Agama Islam Muar telah ditubuhkan pada 1 Mac 1942, tetapi peranannya lebih ketara selepas tahun 1946. Antara tokoh yang banyak menyumbang jasa untuk menyuburkan sistem pendidikan agama termasuklah Haji Abu Bakar Alim, Haji Md. Yassin Muhamad, Haji Abdul Ghani Yahaya, Haji Abdul Hamid Fadhil, Haji Abd. Shukor Ismail dan lain-lain lagi. (Aris, 2002:148-149) Hasil usaha Haji Abu Bakar Alim, sebuah Madrasah Al-Jamiah Al-Khariah Muar telah dibangunkan menerusi kutipan derma dan wakaf. Seorang hartawan Haji Muhammad Khatib bin Hj. Md. Said telah mewakafkan wang sebanyak $10,000 untuk penubuhan madrasah. Pertubuhan ini juga menjalankan aktiviti seperti mengadakan syarahan dan kelas agama. Kelas bahasa Arab dan kelas al-Qur’an diadakan khususnya untuk mempelajari tajwid dan tafsir.
DYMM Sultan Johor komited untuk mendirikan sekolah Arab. Dalam ucapannya pada 2 Feb. 1948, Sultan Ibrahim bertitah ”saya harap Johor mesti adakan Sekolah Arab dan saya harap masa akan datang mengambil lebih kuat dan lebih banyak pengetahuan supaya dapat menolong Johor” (Md. Akbal, 2002:200) Kalau boleh, setiap daerah ada Sekolah Arab (hlm. 203)
Peruntukan Sekolah-sekolah Arab
Dari tahun 1952 hingga 1957 negeri Johor ada mempunyai 7 buah sekolah Arab yang didirikan oleh rakyat sendiri. Kerajaan memperuntukan wang $12,000 setiap tahun untuk dibahagikan kepada sekolah ini mengikut bilangan murid-muridnya yang cukup syarat.
Dari 1958 hingga 1961, bilangan sekolah Arab telah bertambah menjadi 13 buah sekolah. Bantuan kerajaan juga bertambah dari tahun ini kepada $24,500 setiap tahun mengikut bilangan murid dan syarat-syaratnya.
Dari 1962 hingga 1967, bilangan sekolah bertambah menjadi 15 buah, dan bantuan kerajaan juga bertambah kepada $30,000. Pada tahun 1968 peruntukan ini akan ditambah menjadi $50,000 untuk memberi peluang murid-murid daripada sekolah Arab Rendah ini melanjutkan pelajarannya, maka dengan kemurahan kerajaan Negeri satu tapak telah dikurniakan di Larkin yang mana sekarang terdirinya Sekolah Maahad Johor (Menengah Arab) yang telah mula dibuka pada tahun 1960.
Pada tahun 1966, pejabat agama telah menerima penyerahan sebuah bangunan yang didirikan oleh lujnah pengembang Agama Islam Muar, dan telah dijadikan sekolah Menengah Arab. (rujukan warta JAJ, bil 171 tahun 1967)
Tahun Sekolah Agama Guru Murid-murid
L P L P L P
1938 75 1,226
1939 83 174 8,281 1,568
1949 133 32 257 90 13,249 3,263
1951 151 34 394 21,233
1957 259 222 25,775
1958 259 222 25,840
1959 259 222 30,967
1960 350 522 54,130
1961 381 745 58,893
1962 421 785 60,760
1963 425 325 68,260
1964 425 865 66,210
1965 426 865 66,410
1966 429 945 66,440
1967 433 985 67,537
Sumber: (Abd. Latif Juffri dan Jainal Sakiban, 2008:193)
Perkembangan Selepas Merdeka
Jangka masa selepas kemerdekaan menunjukkan usaha-usaha dijalankan untuk membangun dan mengembangkan bidang pendidikan. Sumbangan ulama dan guru-guru Melayu adalah penting dan menjadi tulang belakang dalam perjuangan politik untuk kemerdekaan Tanah Melayu. Mereka merupakan golongan ‘intelligentsia’ Melayu yang besar dan berpengaruh terutamanya di peringkat akar umbi. Sebagai golongan terpelajar, mereka kukuh identiti dan jatidiri serta mempunyai semangat yang kuat untuk membangunkan bangsa Melayu dan negara. (Isahak Haron, 1980) Mereka menggerakkan usaha ini menerusi sekolah-sekolah Melayu, persatuan guru-guru Melayu, pergerakan parti politik dan kerja-kerja kebajikan di kampung. Ini merupakan kesinambungan perjuangan golongan guru dalam pemugaran, penyuburan dan pemerkasaan nasionalisme Melayu sejak sebelum Perang Dunia Kedua lagi.
Sistem pendidikan Islam mula berada pada status quo yang sedia ada. Pihak kerajaan lebih banyak menumpukan kepada sistem pendidikan yang berasaskan pendidikan vernakular dan sekolah menengah. Namun begitu, sistem pendidikan mempunyai signifikan dalam arus pembangunan tanah air.
Kesimpulan
Sistem pendidikan Islam dan Melayu merupakan manifestasi pemikiran orang Melayu untuk mencapai kemajuan. Sebaliknya, penjajah British memang tidak berminat untuk membangunkan sistem pendidikan yang baik dan moden untuk rakyat Tanah Melayu, khususnya orang Melayu. Pihak kolonial memberi tumpuan yang lebih untuk menguasai tanah jajahan dan ekonomi negara. Sebenarnya, British amat bimbang perkembangan pendidikan akan mempengaruhi tahap kesedaran politik dalam kalangan orang Melayu.
BIBLIOGRAFI:
Abd. Latif Juffri dan Jainal Sakiban, (2008). Sejarah Perkembangan Pentadbiran Agama Islam Johor, Johor Bahru: Maij Urus.
Abdullah Zakaria Ghazali & Zainal Abidin Borhan (eds.)(1994). Johor: Dahulu dan Sekarang. Kuala Lumpur: Persatuan Muzium Malaysia.
Abu Bakar Selamat, (2008). “Sistem Pendidikan Agama di Johor” dalam Kassim Thukiman et al., (eds.), Jati Diri Johor Dalam Pelbagai Perspektif, Johor Bahru: Yayasan Warisan Johor.
Abu Zahari Abu Bakar, (1980). Perkembangan Pendidikan di Semenanjung Malaysia, Kuala Lumpur: Penerbit Fajar Bakti.
Adnan Haji Nawang, (1994). Za’ba: Patriot dan Pendeta Melayu, Kuala Lumpur: Yayasan Penataran Ilmu.
Aris Haji Md, Tahir, (2002). “Lajnah Pengembang Pelajaran Agama Islam di Muar”, dalam Jurnal Warisan Johor, Jilid VI.
Atan Long, (1984). “Persekolahan Untuk Perpaduan atau Perpecahan”, dalam S. Husin Ali (ed.), Kaum, Kelas dan Pembangunan, Kuala Lumpur: Persatuan Sains Sosial Malaysia.
Awang Had Salleh (ed.) (1980). Pendidikan Ke arah Perpaduan; Sebuah Perspektif Sejarah, Kuala Lumpur: Penerbit Fajar Bakti.
Awang Had Salleh, (1977). “Institusi Pondok di Malaysia” dalam Zainal Kling (ed.), Masyarakat Melayu: Antara Tradisi dan Perubahan, Kuala Lumpur: Utusan Publications.
Awang Had Salleh, (1980). Pelajaran dan Perguruan Melayu di Malaya Zaman British, Kuala Lumpur; Dewan Bahasa & Pustaka.
Farizah Alias, (1994). ”Jabatan Agama Johor: Organisasi dan Peranannya” dalam Abdulah Zakaria Ghazali dan Zainal Abidin Borhan (eds.), Johor: Dahulu dan Sekarang, Kuala Lumpur: Persatuan Muzium Malaysia.
Isahak Haron, (1980). “Perkembangan Bahasa Malaysia dan Sekolah-sekolah Menengah Kebangsaan (1957-1970): Sumbangan Guru-guru Melayu”, dalam Awang Had Salleh (ed.), Pendidikan Ke arah Perpaduan: Sebuah Perspektif Sejarah, Kuala Lumpur: Penerbit Fajar Bakti.
Kassim Thukiman, (2002). Malaysia: Perspektif Sejarah dan Politik, Skudai; Penerbit UTM.
Khoo Kay Kim & Jazamuddin Baharuddin (eds.)(1982). Malaysia: Sejarah dan Proses Pembangunan, Kuala Lumpur: Persatuan Sejarah Malaysia.
Khoo Kay Kim, (1980). “Perkembangan Pelajaran Agama Islam” dalam Awang Had Salleh (ed.), Pendidikan Ke arah Perpaduan; Sebuah Perspektif Sejarah, Kuala Lumpur: Penerbit Fajar Bakti.
M.A. Fawzi Basri, (1984). ”Perkembangan Pendidikan di Negeri Johor 1856-1939: Satu Kajian Ringkas”, dalam Khoo Kay Kim (ed.), Sejarah Masyarakat Melayu Moden, Kuala Lumpur: Persatuan Muzium Malaysia.
Oleh:
Kassim Thukiman
Universiti Teknologi Malaysia
Skudai, Johor Bahru
Rohaya A. Razak
Institut Pendidikan Guru Malaysia
KampusTemenggong Ibrahim
Johor Bahru
Pengenalan
Dalam bidang ilmu pengetahuan, orang Melayu telah mencapai tamadun yang tinggi. Pencapaian ini ditandai dengan kesungguhan orang-orang Melayu untuk menuntut ilmu. Hal ini tentunya dikaitkan dengan agama Islam yang dianuti oleh orang Melayu yang menggalakkan umatnya untuk menuntut ilmu pengetahuan. Pada peringkat awal, proses pembelajaran berlaku di masjid, surau dan madrasah. Proses pembelajaran ini dikenali sebagai pembelajaran al-Quran. Namun begitu, kepentingan ilmu pengetahuan telah menyebabkan wujudnya sistem pendidikan yang dibangunkan secara beransur-ansur. Sistem pendidikan ini mula dikesan di Patani yang mengasaskan sistem pendidikan pondok. Sistem ini berkembang ke selatan termasuklah Kedah, Pulau Pinang, Kelantan dan Terengganu. Sementara itu, sistem pendidikan madrasah juga ditubuhkan di Tanah Melayu bermula pada awal abad ke-20. Sistem pendidikan madrasah ini bermula di Singapura dan seterusnya berkembang ke pantai barat Tanah Melayu. Namun begitu, Johor mempunyai keunikannya yang tersendiri. Selain sistem pendidikan vernakular yang diwujudkan oleh kerajaan British, kerajaan negeri Johor juga mempunyai dasar pendidikannya yang tersendiri iaitu sistem pendidikan agama. Hal ini menyebabkan Johor dikatakan pengasas kepada sistem pendidikan formal yang bertunjangkan pendidikan duniawi dan ukhrawi.
Perkembangan Awal
Pembentukan tamadun awal di Nusantara mempunyai kaitan dengan pembangunan ilmu pengetahuan. Kerajaan Srivijaya, Aceh dan Melaka menggambarkan keadaan tersebut. Justeru itu, kita dapati bahawa sejak sekian lama penduduk Tanah Melayu juga mementingkan ilmu pengetahuan. Tradisi ini begitu ketara pada zaman Kesultanan Melayu, yang mana pihak istana amat menghormati golongan ilmuan (ulama) dan memartabatkan kitab-kitab yang dikarang atau dibawa dari luar. Golongan ulama yang memainkan peranan penting dalam penyebaran agama Islam ke rantau ini begitu dihormati. Kedudukan dan martabat mereka dalam hirarki sosial juga meningkat. Hubungan yang akrab dengan pihak istana dan rakyat telah membolehkan ajaran agama Islam dapat diterima, dipelajari dan difahami dengan berkesan. Sehubungan dengan itu, banyak kitab dikarang oleh para ulama. Tulisan jawi yang merupakan asas pengajian al-Qur’an juga digunakan secara meluas dalam bidang ilmu, pengkaryaan (penerbitan) dan pentadbiran. Pendidikan al-Qur’an juga berkembang dengan pesat. Bahasa Melayu yang merupakan bahasa lingua franca di Asia Tenggara banyak meminjam istilah-istilah daripada bahasa Arab. Majalah Ahkam Johor yang merupakan undang-undang Islam Johor telah menggunakan bahasa Arab sepenuhnya. Undang-undang tersebut telah dipinjam dari kerajaan Uthmaniyyah di Turki.
Pada peringkat awal, pendidikan orang Melayu lebih banyak berorientasikan pendidikan agama. Tumpuan diberikan kepada pengajaran dan pembelajaran al-Qur’an. Ini disebabkan al-Qur’an adalah merupakan sumber rujukan dan sumber ilmu pengetahuan bagi orang Islam. Kaedah pendidikan yang digunakan begitu informal, dijalankan di rumah, surau, madrasah dan masjid. Kemudian, terdapat sistem pendidikan pondok sebagai pusat pembelajaran dan tempat tinggal pelajar (Awang Had Salleh, 1977). Suasana pendidikan pondok pula begitu subur di Kelantan, Terengganu dan Kedah. Pelajar-pelajar diajar kemahiran asas untuk pandai menulis, membaca dan mengira. Ini membolehkan mereka berupaya membaca dan memahami isi kandungan al-Qur’an. Justeru itu, secara tidak langsung mereka juga mempelajari bahasa Arab (Khoo Kay Kim, 1980).
Pendidikan Madrasah
Akibat daripada dasar pendidikan British yang bersifat sekular, timbul tindak balas dalam kalangan para ulama untuk memikirkan cara membangunkan sistem pendidikan agama yang moden. Mereka telah mengasaskan sistem pendidikan madrasah yang menggabungkan kurikulum pendidikan agama dan pendidikan moden. Sistem pendidikan ini dikatakan mampu untuk mengawal dan menjadi benteng akidah umat Islam. Ini menunjukkan betapa golongan ulama bukanlah seperti yang sering dianggap sebagai konservatif dan tradisional. Sebaliknya, mereka begitu dinamik untuk memberi idea dan fikiran untuk membangunkan bangsa dalam segala lapangan kehidupan iaitu ekonomi, politik dan sosial. Antara madrasah yang pernah ditubuhkan ialah:
• Singapura (Madrasah Al-Iqbal Al-Islamiyyah pada 1907)
• Melaka (Madrasah Al-Hadi)
• Pulau Pinang (Madrasah Al-Masyhur Al-Islamiyyah dan Al-Masriyah)
• Perlis (Madrasah Al-Alawiyyah, Arau)
• Kedah (Madrasah Hamidiyah, Alor Star)
• Perak (Madrasah Idrisiah, Kuala Kangsar & Il-Ihya Assyarif, Gunung Semanggol)
• Johor (Madrasah Al-Attas, Johor Bahru dan Madrasah Haji Taib, Muar)
• Pahang (Madrasah Al-Attas, Pekan dan Temerloh)
Pendidikan madrasah telah mencetuskan pembaharuan dalam masyarakat Melayu. Antaranya ialah:
• mereka membangunkan umat Islam tanpa meninggalkan syariat agama.
• munculnya golongan agama dan pedagang yang berjihad untuk membangunkan sistem pendidikan di kalangan orang Melayu.
• sistem pendidikan ini telah mendapat sokongan dari sultan-sultan.
• idea dan pemikiran yang lebih meluas untuk membangunkan bangsa Melayu dalam bidang politik, ekonomi dan sosial.
• melahirkan golongan pemikir dan pejuang dalam usaha untuk membebaskan Tanah Melayu daripada belenggu penjajahan.
Sebenarnya, sekolah agama dalam bentuk sistem pondok dan madrasah juga telah berjaya melahirkan golongan ulama. Pada awal abad ke-20, mereka dikenali sebagai Kaum Muda. Antara ulama yang terkenal ialah:
• Syeikh Tahir Jalaludin Al-Azhari
• Syed Sheikh Al-Hadi
• Syeikh Mohd. Salim al-Khalali
• Haji Abbas Mohd. Taha
• Syeikh Abdullah Maghribi dan lain-lain
Mereka telah memainkan peranan penting untuk menyedarkan dan menggalakkan orang Melayu untuk mendapatkan pendidikan yang lebih tinggi. Golongan ulama berpendapat hanya menerusi pencapaian pendidikan, proses mobiliti sosial dapat dicapai dan seterusnya menyumbang kepada pembangunan umat Islam, khususnya dalam kalangan orang Melayu. Bersesuaian dengan tuntutan zaman, orang Melayu juga digalakkan untuk mempelajari pendidikan Islam dan moden. Ini dikaitkan dengan matlamat akhir kehidupan iaitu mencapai kejayaan di dunia dan akhirat. Golongan ulama juga turut menyumbang dalam membetulkan dimensi pemikiran orang Melayu iaitu konsep pembangunan yang luas, menyeluruh dan bersepadu. Hal ini termasuklah pembangunan ekonomi, sosial, siasah, undang-undang, kebudayaan dan sebagainya. Perjuangan untuk memartabatkan golongan wanita juga tidak dikesampingkan. (William R. Roff, 1980)
Surat khabar dan majalah diterbitkan untuk dijadikan wadah penyebaran ilmu dan maklumat seperti:
• Al-Imam
• Neraca
• Cahaya
• Saudara
• Al-Ikhwan
• Pengasuh
Sistem pendidikan pondok yang berasal dari Patani, telah berkembang dengan pesat di Kelantan, Terengganu dan Kedah pada abad ke-19. (Kassim, 2002:50-52) Walaupun dikritik kerana prasarana yang daif dan tertumpu kepada subjek agama semata-mata, tetapi sekolah pondok berjaya melahirkan golongan ulama yang menyumbang kepada kemajuan orang Melayu. Antara tokoh ulama yang tersohor termasuklah Tok Kenali, Tok Ku Syeikh Abdul Malek, Tuan Tabal, Haji Wan Musa dan ramai lagi.
Dasar Pendidikan British
Kesimpulan awal untuk menunjukkan dasar pendidikan British boleh disandarkan kepada pernyataan Steinberg iaitu “dalam kesibukan aktiviti ekonomi yang berlaku terutamanya pada waktu permulaan pemerintahan British, kehidupan orang Melayu tidak disentuh. Pihak penjajah merasakan tidak perlu menyerapkan orang-orang Melayu sama ada dalam perusahaan, perlombongan dan perladangan. Dakwaannya adalah tidak ramai orang Melayu yang bersedia untuk bekerja sebagai buruh dalam suatu sistem yang baru di negara mereka”. Ini menunjukkan dasar pendidikan British hanyalah sebagai pelengkap kepada dasar utama penjajah iaitu dasar pecah dan perintah. Justeru itu, British sangat menggalakkan sistem pendidikan vernakular. Dasar pendidikan British bukan bertujuan untuk mengangkat martabat penduduk, tetapi sekadar memenuhi ‘tanggungjawab sosial’ yang paling minimum. Ini boleh dilihat berdasarkan peruntukan kewangan yang sedikit, infrastruktur yang teruk, guru-guru tidak terlatih dan matlamat pendidikan itu sendiri yang begitu rendah.
Sekolah Melayu
Perkembangan sekolah Melayu tidaklah begitu memberangsangkan. Hal ini tentunya mempunyai kaitan dengan dasar pendidikan British yang membenarkan pendidikan yang paling minimum. Dasarnya cukup jelas iaitu sekadar mengurangkan kadar buta huruf dalam kalangan orang Melayu, di samping mengekalkan status quo orang Melayu sebagai petani dan nelayan. Ini bukanlah merupakan suatu perkara yang ganjil dan pelik, kerana di mana-mana pun pihak penjajah tidak akan sekali-kali memajukan pendidikan dalam kalangan golongan peribumi. Mereka bimbang sekiranya sistem pendidikan golongan peribumi dimajukan akan menjadi penghalang (set-back) kepada pihak penjajah untuk mengekalkan kuasa dan cengkamannya di tanah jajahan.
Menurut Awang Had Salleh (1980:5), terdapat 232 buah sekolah Melayu untuk murid-murid lelaki dan 34 buah sekolah untuk murid perempuan pada tahun 1907. Kewujudan sekolah-sekolah ini menggambarkan tentang kesedaran orang Melayu dalam mendapatkan pendidikan. Namun begitu, peluang bagi murid-murid perempuan masih kecil. Ini mempunyai kaitan dengan pemikiran orang Melayu yang masih mengutamakan orang lelaki berbanding kaum perempuan. Suatu lagi penjelasan ialah bilangan orang Melayu dalam sekolah Melayu masih kurang berbanding dengan mereka yang mendapatkan ilmu pengetahuan dalam bidang agama. Justeru itu, sekolah agama lebih mendapat sambutan. Hal ini juga ada kaitan dengan sesetengah pemikiran orang Melayu yang menyatakan sekolah Melayu menghasilkan pendidikan sekular. Istilah ini sangat ditakuti oleh orang Melayu yang rata-rata begitu kuat dengan ajaran agama Islam.
Perkembangan sekolah Melayu juga berbeza-beza mengikut negeri. Negeri-negeri Selat yang merupakan tanah jajahan British telah mempunyai Nazir Sekolah-sekolah pada tahun 1872. Manakala bagi Negeri-negeri Melayu Bersekutu, mereka hanya mempunyai Nazir Sekolah-sekolah pada tahun 1897. Sebenarnya, jawatan Nazir adalah sangat penting untuk memantau dan memastikan pentadbiran dan pengurusan sekolah, kemudahan sekolah, bilangan guru yang terlatih dan perkembangan kurikulum pendidikan. Pertumbuhan dan perkembangan pendidikan adalah tidak seimbang mengikut negeri-negeri. Johor dikatakan adalah negeri yang beruntung disebabkan sultan mempunyai hubungan akrab dengan British. Pada tahun 1913, di Johor terdapat 56 buah sekolah Melayu dan meningkat kepada 68 buah pada tahun 1914. Jelasnya negeri-negeri yang majoritinya orang Melayu, penjajah British tidak berminat untuk membangunkan sistem pendidikan.
• 1897, terdapat sebuah sekolah di Kedah khusus untuk anak lelaki para pembesar negeri.
• 1910, terdapat 20 buah sekolah dan 1911, meningkat kepada 29 buah sekolah di Kedah
• 1903, sekolah Melayu pertama di Kelantan
• 1915, sekolah Melayu pertama di Terengganu
• 1878, Maktab Melayu ditubuhkan di Singapura di bawah seliaan Reverend J. Keasberry dengan peruntukan tahunan sebanyak $2,400 yang hanya memberi latihan untuk Bahasa Melayu dan Bahasa Inggeris.
• 1895, maktab tersebut ditutup.
• 1900, sebuah maktab latihan perguruan ditubuhkan di Melaka
• Ada sebuah maktab di Taiping, tetapi usianya 2 tahun sahaja.
• 1913, sebuah maktab dibangunkan di Matang, Perak.
• 1922, SITC, Tanjung Malim ditubuhkan menggantikan Maktab Melaka dan Matang di Perak.
Semasa menjajah negara ini, British mengamalkan dasar dualisme dalam bidang pendidikan untuk orang Melayu. Bagi rakyat kebanyakan terutama di luar bandar, mereka mendirikan sekolah vernakular Melayu yang dibuat secara minimum atau ala-kadar sahaja. Penjajah British memberi layanan yang berbeza (diskriminasi) dalam bidang pendidikan untuk orang-orang Melayu. Untuk anak-anak kelas bangsawan, mereka dilayan begitu istimewa di MCKK (1905). Manakala bagi anak-anak kelas bawahan (petani dan nelayan), tempat mereka yang paling sesuai ialah SITC (1922). Dasar pendidikan British sekadar untuk mengurangkan kadar buta huruf dalam kalangan orang Melayu. Sebab itu, penubuhan SITC sekadar untuk menampung keperluan guru-guru yang dihantar ke sekolah-sekolah Melayu, bagi mengajar anak-anak Melayu dan mengekalkan status quo mereka sebagai nelayan dan petani yang lebih cerdik sedikit daripada ibu bapa mereka. Jelasnya, pendidikan sekolah tidak dapat meningkatkan mobiliti sosial di kalangan orang Melayu.
Emily Sadka pernah menghuraikan sekolah Melayu seperti berikut:
• dari segi prasarana, sekolah-sekolah Melayu adalah begitu daif dan buruk.
• guru-gurunya juga tidak terlatih.
• gaji guru yang rendah.
• mereka terpaksa mengajar empat darjah dalam suatu masa dalam sebuah sekolah yang hanya mempunyai sebuah bilik darjah.
• lulusan sekolah Melayu sukar untuk mencapai mobiliti sosial yang lebih tinggi.
Penubuhan SITC diibaratkan sebagai “senjata makan tuan”. Hal ini disebabkan pengelompokan orang-orang Melayu kelas bawahan telah menyatukan pemikiran mereka dan menimbulkan kesedaran politik yang mendalam di kalangan orang Melayu. Golongan guru yang dihasilkan oleh SITC telah menggerakkan kesedaran politik dengan menubuhkan Kesatuan Melayu Muda (KMM) pada tahun 1937 yang dipimpin oleh Cikgu Ibrahim Haji Yaakob. Majalah Guru telah diterbitkan untuk menyebarkan idea perjuangan. Penubuhan KMM bertujuan untuk menentang penjajahan British, menentang raja-raja Melayu yang bersekongkol dengan penjajah British dan memperjuangkan kemerdekaan Tanah Melayu dan bersatu bersama Indonesia (William R. Roff, 1980). Peranan SITC sebagai wadah perjuangan politik orang Melayu turut disertai oleh golongan wartawan dan pelajar-pelajar lulusan Maktab Teknik Kuala Lumpur dan Maktab Pertanian Serdang. Pada tahun 1931, gerakan ‘pembersihan’ di SITC telah dijalankan oleh pentadbiran kolonial British. Antara tindakan yang diambil ialah memberhentikan perkhidmatan pengetua SITC O.T. Dussek, Zainal Abidin Ahmad (Za’ba) dipindahkan ke Singapura, Harun Aminurrashid dipindahkan ke Brunei dan Abdul Hadi Hassan dipindahkan ke Kelantan. Tindakan kolonial ini, walaupun tidak memadamkan kesedaran nasionalisme dalam kalangan orang Melayu, tetapi telah menjejaskan perkembangannya.
Bagi anak-anak golongan bangsawan, kerajaan British melayan mereka dengan cukup istimewa. Sistem pendidikan mereka diasingkan daripada anak-anak rakyat biasa. British telah mendirikan Maktab Melayu Kuala Kangsar (MCKK) pada tahun 1905. MCKK menyamai sekolah diraja untuk anak-anak golongan bangsawan di London. Tujuan utama penubuhan MCKK adalah “sebagai sebuah institusi pendidikan yang berkaitrapat dengan satu objektif politik, untuk memberikan bakal-bakal sultan, ketua-ketua Melayu dan golongan bangsawan tradisional satu pendidikan Inggeris yang sesuai yang dapat menyediakan mereka untuk mengambil bahagian dalam pentadbiran kerajaan British”. Namun begitu, pada hakikatnya lulusan dari MCKK bukanlah diberikan kedudukan perjawatan yang paling tinggi (Malayan Civil Service), sebaliknya mereka hanya ditempatkan sebagai Malay Administrative Service (MAS). (Khasnor Johan, 1982) Kebanyakan lulusan MCKK sangat kurang menyertai kegiatan politik kerana perkara itu dianggap sensitif dan boleh menggugat kedudukan takhta di istana. Kebanyakan mereka hanya menyertai persatuan-persatuan Melayu negeri untuk membangunkan bangsa Melayu menerusi pencapaian pendidikan. Walaupun dasar diskriminasi pendidikan ini dikritik dan ditentang hebat oleh pejuang-pejuang kemerdekaan, namun ada juga yang menghargainya. Salah seorang Ahli Lembaga Pengelola MCKK, Yang Dipertuan Besar Negeri Sembilan pernah menyatakan bahawa “I do not like the idea of the children of rajas and chiefs sitting in school side by side with the children of people who were once our slaves”. (Adnan Haji Nawang, 1994:5)
Sekolah Inggeris
Penjajah British memang mengalakkan penubuhan sekolah-sekolah Inggeris di kawasan bandar. Kebanyakan sekolah ini dibiayai oleh London Missionary Society. Mereka menggunakan pendidikan sebagai alat utama untuk menyebarkan agama Kristian di Tanah Melayu. Sekolah Inggeris dimulai dengan penubuhan Peang Free School pada tahun 1816. Pendidikan Inggeris telah mendapat sambutan hebat dalam kalangan penduduk Bandar terutamanya orang Cina dan sedikit orang India dan orang Melayu. Pendidikan Inggeris mempunyai nilai ekonomi terutama menyertai sektor pekerjaan kerajaan yang baik-baik. Kemasukan pelajar ke sekolah Inggeris bergantung kepada kemampuan ekonomi kerana setiap pelajar dikenakan bayaran yuran yang tinggi. Ini menjejaskan peluang dalam kalangan orang Melayu dan India. Faktor demografi juga menyebabkan orang Melayu dan India kurang menyertai sistem pendidikan Inggeris. Bagi masyarakat Melayu, kebanyakan mereka begitu bimbang dengan akidah agama Islam sekiranya anak-anak dimasukkan ke sekolah Inggeris.
Perkembangan Sekolah Agama di Johor
Sejarah awal penubuhan bahagian pendidikan, Jabatan Agama Johor secara tepat tidak dapat dikenal pasti. Namun pada tahun 1895, terdapat sebuah jabatan khas yang dikenali sebagai Pejabat Pelajaran dan Cetak Kerajaan untuk mengurus dan mengawal sekolah-sekolah di negeri Johor yang diterajui oleh Ketua Pejabat Pelajaran dan Cetak Kerajaan. Pada masa ini, bidang pelajaran diketuai oleh Datuk Bentara Dalam Muhammad Ibrahim Munsyi dan kerani besarnya ialah Syed Alwi al-Kudsi. Menurut Fawzi Basri (1984:17), pendidikan al-Quran merupakan pendidikan asas dalam kalangan orang Melayu di Johor. Kemudiannya, Kerajaan Johor mula menyelaras institusi pendidikan tersebut. Sehingga tahun 1913, ia menjadi sebuah institusi pendidikan yang formal dikenali sebagai ”Sekolah Quran dan Kitan” dan kemudiannya menjadi ”Sekolah Agama Kerajaan”. Sehingga 1 Mac 1928, Sekolah Agama Kerajaan telah diletakkan di bawah kelolaan dan pentadbiran Jabatan Pelajaran Johor.
Pada zaman penjajahan British, pendidikan anak-anak Islam diletakkan di bawah pentadbiran Majlis Agama Islam dan Adat Istiadat Melayu Johor. Pada tahun 1883 telah direkodkan kewujudan sekolah orang Melayu di Pengerang dan Bandar Kota Tinggi. Terdapat juga catatan tentang bilangan guru di zon Johor Utara yang berpusat di Muar seramai 7 orang guru dan seorang Guru Besar, di zon Johor Selatan yang berpusat di Johor Bahru seramai 18 orang guru dan zon Johor Tengah yang berpusat di Batu Pahat seramai 3 orang guru. Jabatan ini telah dikenali dengan nama Jabatan Pelajaran dan Cetak Kerajaan sehingga tahun 1895. (Abu Bakar Selamat, 2008)
Kesan daripada penguatkuasaan undang-undang bertulis yang dinamakan Undang-undang Tubuh Kerajaan Johor 1895 fasal 28, maka satu rombakan besar bagi menstruktur semula jemaah menteri dalam kerajaan Johor telah dibuat. Hasil daripada perubahan tersebut, pentadbiran pelajaran telah digabungkan bersama pentadbiran agama dengan ditubuhkan Jabatan Agama dan Pelajaran dan Yang Amat Mulia Ungku Muhd. Khalid dan telah diperkenan oleh DYMM Sultan Johor sebagai Yang Dipertuanya.
Jabatan Agama dan Pelajaran ini telah bertindak sebagai sebuah kementerian kerana salah seorang ahli jemaah menteri (exco) kerajaan Johor pada masa itu adalah Yang Dipertua Jabatan Agama dan Pelajaran.
Pada tahun 1906, Bahagian Pelajaran termasuk pelajaran Sekolah Koran (al-Quran) telah dipisahkan menjadi sebuah jabatan yang terasing. Sejak daripada itu, ia telah berjalan sendirian dan lebih mengkhusus kepada bidang pendidikan semata-mata bagi mengurus Sekolah Melayu di sebelah pagi dan sekolah al-Quran di sebelah petang di bangunan yang sama. Pada awal abad ke-20, sekolah agama telah berkembang dengan pesat di negeri Johor, walaupun terpaksa menumpang di bangunan sekolah-sekolah Melayu. Pada tahun 1906, terdapat lapan buah sekolah agama di Muar (Fawzi Basri, 1984:17).
Pengurusan sekolah agama oleh pihak kerajaan negeri telah mendapat perhatian daripada baginda sultan. Pada tahun 1918, Sultan Ibrahim telah bertitah supaya Sekolah al-Quran (Sekolah Agama Kerajaan sebelah petang) ini diberi perhatian dan diurus dengan baik.
Ura-ura untuk merubah pendidikan agama untuk diletakkan di bawah seliaan Jabatan Agama telah disuarakan sekitar tahun 1927 dan gesaan semakin kuat ni apabila Penguasa Pelajaran di Jabatan Pelajaran ini diketuai oleh orang Inggeris pada tahun 1933 iaitu Cheeseman. Namun cadangan ini tidak berjaya dilaksanakan sepenuhnya.
Pada masa yang sama, satu jawatankuasa telah dibentuk bagi mengawal pelajaran sekolah agama iaitu Jemaah Jawatankuasa Pelajaran Agama yang diketuai oleh Yang Dipertua Jabatan Agama Johor, manakala hal ehwal pejabat masih kekal di bawah pentadbiran Penguasa Pelajaran.
Pentadbiran sekolah agama telah berjalan dengan baik seiring dengan perkembangan sekolah Melayu sehingga berlaku peristiwa yang menjadi sejarah hitam iaitu Perang Dunia Kedua antara tahun 1941 hingga 1945. Dalam tahun-tahun penjajahan Jepun, pejabat pelajaran agama dan banyak sekolah agama yang terpaksa ditutup sementara dan ada yang rosak kerana dijadikan markas tentera kotai Jepun. Mata pelajaran agama hanya diajar di sekolah-sekolah vernakular.
Apabila Jepun menyerah diri dan pihak komunis berleluasa, maka pihak British telah kembali ke Tanah Melayu termasuk di Johor. Sekali lagi pentadbiran pendidikan agama dikepalai oleh orang Inggeris. Semangat patriotik masyarakat Melayu yang banyak diterapkan di sekolah agama dan di sekolah rakyat terus membara untuk memperjuangkan maruah agama dan bangsa. Desakan kuat supaya pentadbiran sekolah agama ini dipisahkan seluruhnya daripada pentadbiran Jabatan Pelajaran seterusnya digabungkan dengan Jabatan Agama demi kesinambungan agama Islam itu sendiri.
Akhirnya, pada tanggal 16 Mac 1947 Pendidikan Agama telah dipersetujui untuk diserahkan kepada Jabatan Agama Johor. Walau bagaimanapun, perpindahan secara rasmi telah dibuat pada tarikh 1 Julai 1947. Ini menandakan satu era baru bagi pentadbiran pelajaran agama di negeri Johor hingga ke hari ini.
Perundangan
Undang-undang Tubuh Kerajaan Johor 1895 meletakkan proses pemodenan dan kemajuan pelajaran terus berkembang dengan pesat di bawah pemerintahan Sultan Ibrahim. Pada tahun 1918, baginda Tuanku Sultan Ibrahim Sultan Johor bertitah berdasarkan Enakmen 1902:
(1) Hendaklah sekalian rakyat dan tiap-tiap orang yang ada duduk dalam perintah Johor ini daripada sebarang bangsa pun menghantarkan sekelian anak-anak laki-laki yang cukup umurnya 7 tahun masuk belajar ke dalam sekolah Kerajaan tiap-tiap hari yang lain daripada kelepasan ialah dimana-mana ada sekolah Melayu, Quran atau Inggeris atau Cina.
(2) Ialah masa dan umurnya itu dari 7 tahun sehingga 16 tahun selagi belum mendapat kesempurnaan wajiblah tetap dan kekal belajar mereka itu dalam sekolah yang tersebut.
(3) Adalah bertanggung wajib bagi menghantar kanak-kanak ke sekolah ini ialah bapa atau emak atau wali atau sebarang waris kanak-kanak itu,
(4) Barangsiapa daripada yang tersebut di atas ini wajiblah di atas ibu bapa kanak-kanak itu menanggung keberatan dengan disaman akan mereka itu dan dihukum denda RM 25,00 atau jel sehingga 3 bulan mereka itu serta dikuatkan kanak-kanak itu masuk belajar ke dalam sekolah yang tiada boleh tidak selama-lamanya bagaimana yang tersebut dengan tetap rajin dan usaha. Maka kanak-kanak yang tiada masuk belajar ke dalam sekolah dimana ada bersekolah itu niscaya ditangkap polis akan mereka itu dan dihukum. (Rahimah Abd. Aziz dan Rahmat Saripan, 2002:56-57)
Sekolah Agama
Pada tahun 1872, wujud pengasingan Sekolah Melayu dengan sekolah aliran agama (sekolah Arab/Quran/agama) yang beroperasi pada sebelah petang.
• 1860-an: Madrasah Haji Soleh, Parit Sakai, Muar telah dibuka.
• 1883: Sekolah Agama pertama dikenali Sekolah Kitab di Tanjung Surat, Penggerang, Kota Tinggi.
• 1898: Sekolah Sayyid Muhamad Al-Saggof
• 1901: Sekolah Agama Seri Kopi
• 1918: Sekolah Al-Quran
• 1920: Sekolah Kitab
Sekolah Menengah
• 1922: Madrasah Al-Attas di Wadi Hana dibangunkan oleh Al-Marhum Habib Hassan Al-Attas. Beliau juga mengasaskan madrasah yang sama di Pekan dan Temerloh, Pahang.
• 1960: Maahad Johor
• 1946: Madrasah Arabiah, Kluang
• 1988: Sek. Men Agama Kerajaan Johor
Antara madrasah yang ditubuhkan di Johor:
i. 1860-an – Madrasah Haji Salleh (Haji Salleh bin Puasa) di Parit Sakai, Jalan Abd. Rahman, Muar Johor.
ii. Pada tahun 1870-an, sebuah sekolah yang mengajar pendidikan agama telah dibuka iaitu Madrasah Ambong Leman (Sulaiman bin Hashim bin Penghulu Ibrahim) di kurikulumnya mempunyai pelajaran agama, kira-kira dan jawi. Pada 1883, Sekolah Ambong Leman telah diambil kerajaan oleh kerajaan Johor dan dinamakan Sekolah Melayu Padang. (Md. Akbal, 2002:190)
Tempoh 1921-1940
iii. Madrasah Abdul Aziz Shaimi di Johor Bahru
iv. Madrasah al-Tambrin Nuddin Biharati di Buluh Kasap, Segamat diasaskan pada 1928 oleh Dato’ Abdullah Mahat.
v. Madrasah al-Khairiah di Bandar Penggaram
vi. Madrasah Arab di Bagan, Batu Pahat
vii. Madrasah al-Tarbiyyah al-Islamiyyah, Parit Raja (disebut juga Sekolah Arab Parit Raja) pada 6 Jun 1941. Tanah milik Hají Nawawi Haji Mohamad Ali.
viii. Madrasah Hají Taib (Penghulu Ají Taib) di Parit Jamil, Muar. Sheik Tahir Jalaluddin pernah jadi pengetuanya. Zabha dan Pak Sako juga pernah menjadi guru. Melahirkan tokoh pejuang kemerdekaan iaitu Penghulu Hají Muhammad Hají Taib dan Dr. Hamzah Hají Taib (Kesatuan Melayu Johor)
ix. Madrasah Khairiah di Bandar Maharani Muar
x. Madrasah Maharani al-Islamiah, Muar dibuka pada 18 Dis. 1940. Dirasmikan oleh Sahibul Fadilah Syed Alwi al-Hadad, Mufti kerajaan Johor. Sekolah ini dibuka lebih awal pada 1938.
xi. Madrasah Anizatul Khairiah di Batu Pahat dibuka pada 1936.
xii. Sekolah Agama Bahasa Arab Kampung Tengah (1 ½ batu dari bandar Segamat) dibuka pada 17 Sept. 1945. Dikelolakan oleh nazirnya Hají Muhammdon Husein. Pada Dis. 1946, sekolah diserahkan lepada Pakatan Islam Segamat. Tapak sekolah dipindahkan ke Surau Batu Hampar pada 7 Januari 1949.
Di Muar, terdapat sebuah pertubuhan sukarela yang matlamat utamanya adalah untuk menyemarakkan sistem pendidikan agama dan penyebaran dakwah Islamiyyah di daerah tersebut. Lujnah Pengembang Pelajaran Agama Islam Muar telah ditubuhkan pada 1 Mac 1942, tetapi peranannya lebih ketara selepas tahun 1946. Antara tokoh yang banyak menyumbang jasa untuk menyuburkan sistem pendidikan agama termasuklah Haji Abu Bakar Alim, Haji Md. Yassin Muhamad, Haji Abdul Ghani Yahaya, Haji Abdul Hamid Fadhil, Haji Abd. Shukor Ismail dan lain-lain lagi. (Aris, 2002:148-149) Hasil usaha Haji Abu Bakar Alim, sebuah Madrasah Al-Jamiah Al-Khariah Muar telah dibangunkan menerusi kutipan derma dan wakaf. Seorang hartawan Haji Muhammad Khatib bin Hj. Md. Said telah mewakafkan wang sebanyak $10,000 untuk penubuhan madrasah. Pertubuhan ini juga menjalankan aktiviti seperti mengadakan syarahan dan kelas agama. Kelas bahasa Arab dan kelas al-Qur’an diadakan khususnya untuk mempelajari tajwid dan tafsir.
DYMM Sultan Johor komited untuk mendirikan sekolah Arab. Dalam ucapannya pada 2 Feb. 1948, Sultan Ibrahim bertitah ”saya harap Johor mesti adakan Sekolah Arab dan saya harap masa akan datang mengambil lebih kuat dan lebih banyak pengetahuan supaya dapat menolong Johor” (Md. Akbal, 2002:200) Kalau boleh, setiap daerah ada Sekolah Arab (hlm. 203)
Peruntukan Sekolah-sekolah Arab
Dari tahun 1952 hingga 1957 negeri Johor ada mempunyai 7 buah sekolah Arab yang didirikan oleh rakyat sendiri. Kerajaan memperuntukan wang $12,000 setiap tahun untuk dibahagikan kepada sekolah ini mengikut bilangan murid-muridnya yang cukup syarat.
Dari 1958 hingga 1961, bilangan sekolah Arab telah bertambah menjadi 13 buah sekolah. Bantuan kerajaan juga bertambah dari tahun ini kepada $24,500 setiap tahun mengikut bilangan murid dan syarat-syaratnya.
Dari 1962 hingga 1967, bilangan sekolah bertambah menjadi 15 buah, dan bantuan kerajaan juga bertambah kepada $30,000. Pada tahun 1968 peruntukan ini akan ditambah menjadi $50,000 untuk memberi peluang murid-murid daripada sekolah Arab Rendah ini melanjutkan pelajarannya, maka dengan kemurahan kerajaan Negeri satu tapak telah dikurniakan di Larkin yang mana sekarang terdirinya Sekolah Maahad Johor (Menengah Arab) yang telah mula dibuka pada tahun 1960.
Pada tahun 1966, pejabat agama telah menerima penyerahan sebuah bangunan yang didirikan oleh lujnah pengembang Agama Islam Muar, dan telah dijadikan sekolah Menengah Arab. (rujukan warta JAJ, bil 171 tahun 1967)
Tahun Sekolah Agama Guru Murid-murid
L P L P L P
1938 75 1,226
1939 83 174 8,281 1,568
1949 133 32 257 90 13,249 3,263
1951 151 34 394 21,233
1957 259 222 25,775
1958 259 222 25,840
1959 259 222 30,967
1960 350 522 54,130
1961 381 745 58,893
1962 421 785 60,760
1963 425 325 68,260
1964 425 865 66,210
1965 426 865 66,410
1966 429 945 66,440
1967 433 985 67,537
Sumber: (Abd. Latif Juffri dan Jainal Sakiban, 2008:193)
Perkembangan Selepas Merdeka
Jangka masa selepas kemerdekaan menunjukkan usaha-usaha dijalankan untuk membangun dan mengembangkan bidang pendidikan. Sumbangan ulama dan guru-guru Melayu adalah penting dan menjadi tulang belakang dalam perjuangan politik untuk kemerdekaan Tanah Melayu. Mereka merupakan golongan ‘intelligentsia’ Melayu yang besar dan berpengaruh terutamanya di peringkat akar umbi. Sebagai golongan terpelajar, mereka kukuh identiti dan jatidiri serta mempunyai semangat yang kuat untuk membangunkan bangsa Melayu dan negara. (Isahak Haron, 1980) Mereka menggerakkan usaha ini menerusi sekolah-sekolah Melayu, persatuan guru-guru Melayu, pergerakan parti politik dan kerja-kerja kebajikan di kampung. Ini merupakan kesinambungan perjuangan golongan guru dalam pemugaran, penyuburan dan pemerkasaan nasionalisme Melayu sejak sebelum Perang Dunia Kedua lagi.
Sistem pendidikan Islam mula berada pada status quo yang sedia ada. Pihak kerajaan lebih banyak menumpukan kepada sistem pendidikan yang berasaskan pendidikan vernakular dan sekolah menengah. Namun begitu, sistem pendidikan mempunyai signifikan dalam arus pembangunan tanah air.
Kesimpulan
Sistem pendidikan Islam dan Melayu merupakan manifestasi pemikiran orang Melayu untuk mencapai kemajuan. Sebaliknya, penjajah British memang tidak berminat untuk membangunkan sistem pendidikan yang baik dan moden untuk rakyat Tanah Melayu, khususnya orang Melayu. Pihak kolonial memberi tumpuan yang lebih untuk menguasai tanah jajahan dan ekonomi negara. Sebenarnya, British amat bimbang perkembangan pendidikan akan mempengaruhi tahap kesedaran politik dalam kalangan orang Melayu.
BIBLIOGRAFI:
Abd. Latif Juffri dan Jainal Sakiban, (2008). Sejarah Perkembangan Pentadbiran Agama Islam Johor, Johor Bahru: Maij Urus.
Abdullah Zakaria Ghazali & Zainal Abidin Borhan (eds.)(1994). Johor: Dahulu dan Sekarang. Kuala Lumpur: Persatuan Muzium Malaysia.
Abu Bakar Selamat, (2008). “Sistem Pendidikan Agama di Johor” dalam Kassim Thukiman et al., (eds.), Jati Diri Johor Dalam Pelbagai Perspektif, Johor Bahru: Yayasan Warisan Johor.
Abu Zahari Abu Bakar, (1980). Perkembangan Pendidikan di Semenanjung Malaysia, Kuala Lumpur: Penerbit Fajar Bakti.
Adnan Haji Nawang, (1994). Za’ba: Patriot dan Pendeta Melayu, Kuala Lumpur: Yayasan Penataran Ilmu.
Aris Haji Md, Tahir, (2002). “Lajnah Pengembang Pelajaran Agama Islam di Muar”, dalam Jurnal Warisan Johor, Jilid VI.
Atan Long, (1984). “Persekolahan Untuk Perpaduan atau Perpecahan”, dalam S. Husin Ali (ed.), Kaum, Kelas dan Pembangunan, Kuala Lumpur: Persatuan Sains Sosial Malaysia.
Awang Had Salleh (ed.) (1980). Pendidikan Ke arah Perpaduan; Sebuah Perspektif Sejarah, Kuala Lumpur: Penerbit Fajar Bakti.
Awang Had Salleh, (1977). “Institusi Pondok di Malaysia” dalam Zainal Kling (ed.), Masyarakat Melayu: Antara Tradisi dan Perubahan, Kuala Lumpur: Utusan Publications.
Awang Had Salleh, (1980). Pelajaran dan Perguruan Melayu di Malaya Zaman British, Kuala Lumpur; Dewan Bahasa & Pustaka.
Farizah Alias, (1994). ”Jabatan Agama Johor: Organisasi dan Peranannya” dalam Abdulah Zakaria Ghazali dan Zainal Abidin Borhan (eds.), Johor: Dahulu dan Sekarang, Kuala Lumpur: Persatuan Muzium Malaysia.
Isahak Haron, (1980). “Perkembangan Bahasa Malaysia dan Sekolah-sekolah Menengah Kebangsaan (1957-1970): Sumbangan Guru-guru Melayu”, dalam Awang Had Salleh (ed.), Pendidikan Ke arah Perpaduan: Sebuah Perspektif Sejarah, Kuala Lumpur: Penerbit Fajar Bakti.
Kassim Thukiman, (2002). Malaysia: Perspektif Sejarah dan Politik, Skudai; Penerbit UTM.
Khoo Kay Kim & Jazamuddin Baharuddin (eds.)(1982). Malaysia: Sejarah dan Proses Pembangunan, Kuala Lumpur: Persatuan Sejarah Malaysia.
Khoo Kay Kim, (1980). “Perkembangan Pelajaran Agama Islam” dalam Awang Had Salleh (ed.), Pendidikan Ke arah Perpaduan; Sebuah Perspektif Sejarah, Kuala Lumpur: Penerbit Fajar Bakti.
M.A. Fawzi Basri, (1984). ”Perkembangan Pendidikan di Negeri Johor 1856-1939: Satu Kajian Ringkas”, dalam Khoo Kay Kim (ed.), Sejarah Masyarakat Melayu Moden, Kuala Lumpur: Persatuan Muzium Malaysia.
Comments